W Polsce 144 tys. dzieci potrzebuje szczególnego wsparcia. Są w kryzysie, po stracie bliskich, domów, a jednocześnie pełne talentów i potencjału do budowania dobrej przyszłości swojej i społeczeństwa. To dzieci uchodźców z Ukrainy, którym w integracji w szkołach pomagają asystenci międzykulturowi. Jednak ich praca jest bardzo trudna i pilnie potrzebuje systemowego wsparcia. O problemach asystentów i propozycjach rozwiązań opowiada raport Fundacji Teach for Poland.
- W polskich szkołach jest 144 tys. dzieci z Ukrainy. Ich trudne doświadczenia, ale i talenty wymagają przez szkoły zaopiekowania, a one same wsparcia w integracji.
- Takim wsparciem jest asystent międzykulturowy – zawód wciąż mało znany, niewystarczająco uregulowany i niedoceniany, zaś sami asystenci borykają się w szkołach z licznymi wyzwaniami.
- Są nimi przede wszystkim: bariera językowa, nierozumienie przez szkołę ich roli, trudne przeżycia dzieci i mowa nienawiści.
- Wsparcia warszawskim asystentkom międzykulturowym udzieliła Fundacja Teach for Poland, zapraszając do programu mentoringowego „W swoim języku”, z którego raport przedstawia codzienne problemy asystentek oraz propozycje rozwiązań.
Wykorzystać potencjał dzieci
Według danych Systemu Informacji Oświatowej MEiN z dnia 14 lutego 2023 r., w polskich szkołach zarejestrowano 187,9 tys. dzieci z Ukrainy, z czego 144 tys. jest w wieku szkolnym. Do podstawówek przybyło 116,8 tys. dzieci, a do szkół średnich 27,2 tys. młodzieży. Nowi uczniowie z Ukrainy to osoby w wieku 7-18 lat, czyli w kluczowym okresie rozwoju człowieka. W takim czasie dziecko zwyczajowo wymaga uwagi i wsparcia otoczenia, a co dopiero, gdy dźwiga bagaż skrajnych, traumatyzujących doświadczeń, jakimi są wojna, migracja, często i żałoba. Dzieci te prócz swoich doświadczeń mają również swoje talenty, osiągnięcia i pasje. Ich wspieranie przez szkołę służy nie tylko samym dzieciom, lecz zarazem całej szkolnej społeczności – gronu uczniów, rodziców i nauczycieli. Warto zauważyć, że sama obecność w szkole cudzoziemskich dzieci ułatwia pedagogom realizację tematów ujętych w programach dydaktyczno-profilaktycznych związanych z wielokulturowością, szacunkiem i współpracą.
Asystent międzykulturowy bezcenny w integracji
Warunkiem dobrej integracji, edukacji i rozwoju każdego dziecka jest dobra z nim komunikacja. Jednak w przypadku uczniów z Ukrainy o to trudno, ponieważ nierzadko mówią po polsku słabo lub wcale. Barierą w integracji są również różnice kulturowe. Dlatego tak ważne jest, aby dziecko-migrant miało wsparcie osoby, która mówiąc w jego ojczystym języku i rozumiejąc jego doświadczenia, wytłumaczy mu bez bariery językowej jego nowy świat i będzie mostem łączącym
je ze szkołą i nowym krajem. Taką rolę pełni asystent międzykulturowy.
Nowa grupa zawodowa
Asystent międzykulturowy to zwyczajowe określenie na specjalną grupę zawodową pomocników nauczycieli coraz potrzebniejszą w Polsce w dobie coraz powszechniejszych światowych migracji. Zasady pracy tych osób reguluje art. 165 ustawy o prawie oświatowym „Prawo cudzoziemców do opieki szkolnej”. Ustawa określa ten zawód bardzo ogólnie: wykonująca go osoba musi komunikować się w języku polskim i ojczystym cudzoziemskiego dziecka, jej stanowisko to „pomoc nauczyciela”, a zadaniem jest – ogólnie ujęte – wspieranie cudzoziemskiego ucznia. Asystent jest zatrudniany przez dyrektora szkoły w oparciu o umowę cywilno-prawną, tak jak w przypadku innych pracowników niedydaktycznych, np. administracji. Zakres pomocy udzielanej uczniowi przez asystenta międzykulturowego nie jest sprecyzowany, co w praktyce oznacza, że w zależności od potrzeb szkoły wykonuje szereg różnych działań – od tłumaczeń i wspierania integracji dziecka, po prezentowanie kultury cudzoziemskiego ucznia szkolnej
społeczności. – Zawód asystenta międzykulturowego pilnie wymaga szeregu normalizacji: od zakresu obowiązków, przez ścieżkę kariery, po zasady zatrudnienia i wynagrodzeń. Na chwilę obecną zawód ten tworzy się w boju. Wiele aspektów wymagających systemowego wsparcia ujawnia się dopiero w codziennej praktyce wykonujących go osób. – mówi Katarzyna Nabrdalik, Prezeska Fundacji Teach for Poland.
Potrzebę systemowego wsparcia w obszarze zasad zatrudniania asystentów międzykulturowych najlepiej ilustruje fakt, że osoby te często w okresie wakacji zostają bez pracy, a tym samym bez środków do życia. Wynika to z tego, że dyrektorzy szkół, ze względu na swoje potrzeby i ograniczenia budżetów, zwykle zatrudniają taką pomoc nauczyciela jedynie na okres zajęć dydaktycznych, czyli do wakacji. Tymczasem asystenci międzykulturowi to przede wszystkim kobiety-migrantki, nierzadko z dziećmi na utrzymaniu, które nie mogąc sobie pozwolić na bezrobocie, odchodzą ze szkół do innych prac. – I tak wszyscy tracą – puentuje Olga Bochkar z Fundacji Teach for Poland. – Szkoły tracą sprawdzonego pracownika, dzieci ukraińskie wsparcie, a system oświaty i polskie społeczeństwo pomoc w integracji cudzoziemców. Widzimy jedno: zawód asystenta międzykulturowego jest niezwykle cenny i jest zajęciem szczególnie wymagającym, narażającym na szybkie wypalenie zawodowe. Dlatego jako Fundacja Teach for Poland zorganizowaliśmy program mentoringowy dla osób pracujących jako asystenci międzykulturowi, chcąc podbudować je merytorycznie i emocjonalnie, wspierając w zaspokajaniu potrzeby edukacyjnych dzieci uchodźczych – mówi Olga Bochkar.
Program mentoringowy „W swoim języku” Fundacji Teach for Poland
Fundacja Teach for Poland od 2019 r. działa na rzecz niwelowania nierówności edukacyjnych i podnoszenia jakości systemu kształcenia, tak aby każde dziecko i każdy uczeń w Polsce miał szansę odkryć i rozwinąć swój potencjał – w tym także uczeń cudzoziemski z Ukrainy. Swoimi działaniami odpowiada na potrzeby polskiej oświaty, a dziś jednym z palących problemów jest wspieranie asystentów międzykulturowych.
W tym celu w 2023 roku Fundacja zrealizowała półroczny program mentoringowy „W swoim języku” skierowany do asystentek międzykulturowych. Jego uczestniczki nie tylko zwiększyły swoją wiedzę merytoryczną, lecz także nawiązywały i wzmacniały relacje w gronie swojej nowo powstałej społeczności zawodowej i w „swoim języku” wymieniały się doświadczeniami z pracy. W inicjatywie udział wzięło 14 asystentek międzykulturowych z siedmiu warszawskich szkół.
W raporcie ¹ Fundacji podsumowującym program, jego absolwentki wskazały następujące główne problemy, z jakimi stykają się w codziennej pracy:
Język
Podstawową bolączką polskiej szkoły jest kłopot z integracją związany z językiem w dwóch aspektach: pierwszym jest nieznajomość języka polskiego przez ukraińskie dzieci w komunikacji z Polakami, a drugim nierozumienie przez kadrę szkół wagi języka narodowego w rozmowach asystenta z dzieckiem. – Nasze dzieci nie mogą powiedzieć o sobie w języku zrozumiałym dla dzieci polskich, przez co nie mogą opowiedzieć swojej historii i dać się poznać. W związku z tym nie nawiązują relacji między sobą, a w jakimś momencie niektóre po prostu milkną – opowiadała jedna z asystentek, biorąca udział w programie Fundacji Teach for Poland.
Nazewnictwo emocji i stanów psychicznych bywa trudne dla dzieci nawet w ojczystym języku, a co dopiero w obcym, jaki dopiero się poznaje. Dlatego tak ważne jest, by dziecko mogło swobodnie w swojej ojczystej mowie opowiedzieć o swoich problemach szkolnych, osobistych, domowych i to jest domena osoby pracującej jako asystent międzykulturowy. To ona zwykle wyjaśnia zatroskanym nauczycielom powody niepokojącego lub niezrozumiałego zachowania dziecka. – Jedna z uczennic chodziła zmartwiona, ponieważ jej mamę wkrótce czekał poród. Dziewczynka z jakiegoś powodu bała się, że mama przy nim umrze. Dużo rozmawiałyśmy na ten temat i to naprawdę jej pomogło. Teraz cały czas chwali się swoim nowym braciszkiem – tłumaczy jedna z asystentek, której doświadczenia opisane zostały w raporcie Fundacji.
Brak zrozumienia dla funkcji asystenta międzykulturowego
Rola asystentek międzykulturowych nie zawsze jest właściwie rozumiana przez kadrę szkoły. Uczestniczki programu opowiedziały o przypadkach zmuszania ich do mówienia do ukraińskich dzieci po polsku. Tymczasem zadaniem asystenta nie jest uczenie języka polskiego, ponieważ przede wszystkim nie posiada uprawnień i jest pomocą dla nauczyciela, a nie pracownikiem dydaktycznym. Głównym zadaniem asystenta jest skupienie się na potrzebach dziecka. A te można łatwiej dostrzec i trafniej na nie odpowiedzieć w rozmowie z nim w języku ojczystym. Niektórzy nauczyciele szkół nie rozumieją jednak roli, jaką asystent międzykulturowy odgrywa podczas ich lekcji. – Pewnego razu nauczyciel nie wpuścił mnie do klasy, ponieważ twierdził, że sam sobie radzi i nie potrzebuje pomocy. I niestety ja nic nie mogę w takiej sytuacji zrobić. Od innego usłyszałam, że nie ma mnie w planie na jego lekcji – dzieliła się swoim doświadczeniem kolejna z asystentek biorąca udział w programie. Obniżenie roli asystenta międzykulturowego do poziomu tłumacza lub obsługi technicznej silnie wpływa na zniechęcenie do wykonywania tego zawodu.
Trauma, mowa nienawiści i wypalenie
Innym demotywującym w pracy czynnikiem, z jakim zetknęły się uczestniczki programu, jest przenoszenie na nie odpowiedzialności za postępy dzieci w nauce. Tymczasem należy pamiętać, że dzieci uchodźców żyją w stresie. Wiele z nich zmaga się z traumą, ciężarem wspomnień, żałobą i ciężką sytuacją w domu. – Trudno, żeby dziecko było w odpowiednim stanie psychicznym i miało chęć i motywację do nauki, kiedy w domu niejednokrotnie matka nie czuje się stabilnie i wspomina o powrocie – mówiła jedna z asystentek. Za zaangażowanie dzieci w naukę oraz integrację odpowiada też sposób, w jaki traktuje się ich pochodzenie. – Niestety mowa nienawiści wychodzi z ust dzieci i dorosłych: „Ty nie zasługujesz na bezpłatne obiady” krzyczało dziecko do ukraińskiej rówieśniczki, „rzygam tymi Ukraińcami” potrafiła powiedzieć na korytarzu nauczycielka, która potem narzekała, że dzieci nie chcą chodzić na jej lekcje – relacjonowały asystentki.
Powyższe wyzwania to codzienność osób wykonujących zawód asystenta międzykulturowego, bardzo obciążająca psychiczne. Warto podkreślić, że asystent pracuje w bezpośrednim kontakcie z uczniami 40 godzin tygodniowo, zaś nauczyciel w ramach pensum najczęściej 18. Taka sytuacja naraża asystenta międzykulturowego na szybkie wypalenie zawodowe i porzucanie pracy. Tymczasem potrzeby dzieci-migrantów pozostają, a one same w kontekście zmieniającego się świata będą coraz liczniejsze w polskich szkołach. Nasuwa się pytanie: czy polska oświata jest na takie zmiany gotowa?
Rozwiązania dla szkoły przyjaznej dzieciom-migrantom
Aby polskie szkoły były do tych edukacyjnych wyzwań jak najlepiej przygotowane, Fundacja Teach for Poland wraz z uczestniczkami swojego programu przygotowała zbiór dobrych praktyk dla asystentów międzykulturowych, dyrektorów szkół, nauczycieli, psychologów i pedagogów szkolnych i rodziców, którego celem jest pokazanie, jakimi ścieżkami można budować otwartą i empatyczną szkołę na miarę XXI wieku.
Dodatkowo Fundacja Teach for Poland jesienią uruchamia II edycję programu „W swoim języku” dla asystentek i asystentów kulturowych, do udziału w którym gorąco zaprasza!
Misja i zadania asystenta międzykulturowego, które tworzą przyjazną szkołę:
- Wprowadzenie asystenta do grona kadry pedagogicznej współpracującej z nauczycielem, wychowawcą, psychologiem.
- Nawiązanie relacji, wsparcie rodziców dzieci migracyjnych w trakcie roku szkolnego, przeprowadzenie spotkań rodzicielskich.
- Zapewnienie angażującej przestrzeni wsparcia i akceptacji dla uczniów migracyjnych i całej społeczności szkolnej.
- Edukacja społeczności szkolnej w zakresie różnorodności, empatii, otwartości i akceptacji wszystkich kultur.
- Rozwijanie poczucia przynależności i zachęcanie uczniów z doświadczeniem migracji do angażowania się w życie szkolne.
- Angażowanie dzieci z doświadczeniem migracji do aktywnego udziału w imprezach i przedsięwzięciach kulturalnych szkoły.
- Podejmowanie inicjatyw integracyjnych dla wszystkich uczniów.
- Obecność asystenta na lekcjach, jako wsparcie nauczycieli.
- Zadbanie o tłumaczenie niezbędnych materiałów edukacyjnych, informacyjnych na język ukraiński.
Z pełną treścią raportu dokumentującego doświadczenia asystentek międzykulturowych warszawskich szkół oraz realizację programu mentoringowego „W swoim języku” Fundacji Teach for Poland można zapoznać się https://teachforpoland.org/w-swoim-jezyku/
¹ Raport z realizacji inicjatywy „W swoim języku”, programu mentoringowego dla asystentek międzykulturowych, sierpień 2023.
***
Fundacja Teach for Poland to organizacja non-profit założona w 2019 roku. Jesteśmy częścią międzynarodowej sieci Teach For All, która działa w 61 krajach na całym świecie i wykształciła już ponad 65 000 młodych liderów edukacyjnych, jacy wpłynęli na edukację i doświadczenie życiowe ponad 6 milionów uczniów. W Teach for Poland pokazujemy w praktyce, na czym polega liderstwo w edukacji, oferując dwuletni Program Rozwoju Eduliderstwa dla nauczycieli szkół publicznych. Fundamentem naszej działalności jest przyczynianie się do realnych zmian w klasie, szkole, mieście i w kraju. Naszym celem jest inspirowanie społeczności szkolnej, uczenie sprawczości i odwagi. Dążymy do szkoły, w której uczniowie czują się równi, wspierani i doceniani oraz wierzymy, że świat będzie lepszy, gdy pozwolimy dzieciom na odkrywanie i rozwijanie swojego potencjału.
